FONETYKA

 

I.                  Fonetyka:

1. «dział językoznawstwa zajmujący się opisem głosek danego języka»

2. «artykulacja głosek właściwa danemu językowi»

3. «zasób głosek jakiegoś języka»

 

   II.         Głoska:

Najmniejsza słyszalna i mówiona część wyrazu.

 

 III.         Litera:

Graficzny znak głoski, najmniejsza pisana część wyrazu.

Np. w wyrazie ,,pan” mamy: 3 litery i 3 głoski: p-a-n

     w wyrazie ,,rzeka” mamy: 5 liter: r-z-e-k-a, ale 4 głoski: rz-e-k-a

 

! Uwaga: liczba liter i głosek może się różnić w wyrazie.

 

 IV.         Funkcja litery ,,i”:

1.     Zawsze pełni funkcję zmiękczającą spółgłoskę za którą stoi,

np. liść [l’iść], pies [p’es].

2.              Litera ,,i” jest zawsze znakiem graficznym samogłoski jeśli stoi pomiędzy dwoma spółgłoskami lub na końcu wyrazu, a także ich zmiękczeniem,

np., malina [mal’ina], chodzi [chodz’i]

3.              Litera ,,i” jest tylko zmiękczeniem i nie liczymy jej jako głoski, jeśli stoi pomiędzy spółgłoską a samogłoską,

np., pies [p’es], wioska [w’oska].

    V.         Klasyfikacja głosek:

 

1.     Samogłoski:

 

2.              Spółgłoski:

 

3.              Spółgłoski półotwarte / sonorne: m, m’, n, ń, r, r’, l, l’, ł, j.

Nie mają bezdźwięcznych odpowiedników!

 

4.              Głoski, które zapisujemy przy pomocy 2 lub 3 liter:

 

CH, SZ, CZ, RZ, DŻ, DŹ  oraz ich miękkie lub zmiękczone odpowiedniki np. DZi.

 

 VI.         Upodobnienia fonetyczne:

Różnica między słowem pisanym a mówionym

Upodobnienia, czyli zmiany postaci dźwiękowej głoski wynikające z sąsiedztwa fonetycznego występują pod względem dźwięczności lub pod względem sposobu artykulacji wypowiadanej głoski. Ponadto w języku polskim spotykamy się z uproszczeniami spółgłoskowymi, wymową samogłosek nosowych, wymową głosek podwojonych oraz uproszczeniem grup spółgłoskowych.

A.            Upodobnienia pod względem dźwięczności:

·       Upodobnienie wsteczne można dzielić na:

·       Ubezdźwięcznienie: czyli głoska poprzedzająca wpływa na dźwięczność głoski, która znajduje się przed nią, np. odpowiedź (otpowieć:

                                                                                                                    ←

 bezdźwięczna głoska ,,p” wpłynęła na dźwięczną głoskę ,,d”, która pod jej  

       wpływem straciła swą dźwięczność),

 

·       Udźwięcznienie: czyli głoska poprzedzająca wpływa na bezdźwięczność głoski, która znajduje się przed nią, np. liczba (lidžba:

                                                                                                              ←

      dźwięczna głoska ,,b” wpłynęła na bezdźwięczną głoskę ,,cz”, pod 

      wpływem której ta stała się dźwięczna).

 

Ponadto należy pamiętać, że przedstawiony proces udźwięcznienia lub ubezdźwięcznienia wstecznego, nazywamy także wewnątrzwyrazowym!

 

·       Upodobnienia postępowe:

 

·       Ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe: głoska bezdźwięczna wpływa na głoskę dźwięczną, która ją poprzedza,

 np. trzask (tšask:

   →   

głoska bezdźwięczna ,,t” wpłynęła na głoskę dźwięczną ,,rz”, pod wpływem której ta straciła swą dźwięczność).

 

·       Upodobnienia na końcu wyrazu, tzw. wygłos:

 

·       Dźwięczne spółgłoski zwarte ,,b, d, g”, szczelinowe ,,w, z, ż/rz, ź”, zwarto-szczelionowe ,,dz, dź, dż” na końcu wyrazu tracą swą dźwięczność i stają się bezdźwięczne, np. grzyb – gƶyp, guz – gus,  itp.

·       W dialekcie kulturalnym samogłoski i spółgłoski półotwarte ,,r, l, ł, n, ń, m, m´” na końcu wyrazu wymawiamy w sposób słyszalny. Pamiętamy, aby wymowa nie była przesadna!

·       Upodobnienia w środku wyrazu, tzw. śródgłos:

 

·       Dwie sąsiednie spółgłoski (zwarte, szczelinowe lub zwarto-szczelinowe) mają w wymowie ten sam rodzaj dźwięczności, jaki posiada druga spółgłoska. Obie mogą być albo dźwięczne, albo bezdźwięczne, np.

ławka – łafka, kośba – koźba, itp.

 

·       Jeśli druga spółgłoska w grupie jest głoską ,,w, w´, ż/rz”, wtedy cały wyraz wymawiamy jak pierwszą spółgłoskę, czyli dźwięcznie lub bezdźwięcznie, np. gwara – gwara, kwas – kfas, kwiat - kf´iat, itp.

 

·       Upodobnienia międzywyrazowe:

 

·       Podczas szybkiej wymowy sąsiadujących ze sobą wyrazów pomiędzy końcem jednego wyrazu, a początkiem wyrazu następnego może nastąpić upodobnienie międzywyrazowe. Jest ono zawsze wsteczne!

np. krzak bzu – kšag bzu, itp.

                                                   →    ←

 

B.    Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji:

 

Zdarzają się w momencie oszczędzania wysiłku mięśniowego, wtedy jedne głoski przybierają miejsca głosek sąsiednich.

 

·       Przedniojęzykowa głoska ,,n”, jeśli stoi przed tylnojęzykową ,,k, g, k´, g΄” często jest wymawiana jako ,,ŋ”, tzn. przyjmuje cechy głosek tylnojęzykowych, np. bank – baŋk, itp.

 

·       Podobne zjawisko występuje z głoskami nosowymi ,,ą” i ,,ę”, które wymawiamy jak: ,,oŋ” oraz ,,eŋ” (To zagadnienie zostało omówione na zajęciach).

 

·       Grupy spółgłoskowe i ich wymowa: W połączeniu głoski ,,t” i ,,d” z głoskami przedniojęzykowo-zębowymi, te drugie przesuwają się na wałek dziąsłowy, np.

trzysta – ţšysta (t jest ,,dziąsłowe”)

Tczew – ţčef

Pamiętać należy, że niestaranna wymowa nie wchodzi w grę!

trzysta – čysta

strzecha – ščecha

C.    Upodobnienia pod względem sposobu artykulacji:

 

·       Głoska ,,n” stojąca przed głoską szczelinową w wyrazach obcego pochodzenia unosawia poprzedzające ją samogłoski, np.

awans – awąs, kunszt – kųšt, itp.

 

·       Grupy spółgłoskowe ,,nś”, ,,nš”, które stoją przed spółgłoskami szczelinowymi, zamiast zwarcia środkowojęzykowego powstaje szczelina, w wyniku czego głoskę ,,ń” wymawiamy jak ,,į” (wymawiamy podobnie do ,,j”, jednak powietrze przechodzi przez nos), np.

pański – paįski, koński – koįski, itp.

 

D.    Uproszczenia grup spółgłoskowych:

 

·       Polega na zbyt szybkiej i niestarannej wymowie, a co za tym idzie ,,gubieniu” głosek, głównie głoski ,,ł” przed ,,a, o, u” oraz na końcu wyrazu, np.

słuchaj – sṵuxį (wymowa niestaranna suxaį)

słodki – sṵotki  (wymowa niestaranna sotk΄)

biegł- b΄egṵ (b΄ek).

 

     F) Wymowa dwóch samogłosek stojących obok siebie.

·       Zawsze wymawiamy obie głoski, pamiętamy o tzw. ,,podbicu” pierwszej z nich”, np.

Lekko [lekko]

Miękko [miękko]

Panna [panna]

Wanna [wanna]

Ta Ameryka [ta Ameryka]

 

VII.         Pisownia przedrostków zakończonych na spółgłoskę

1. Piszemy z-:

a) przed literami oznaczającymi samogłoski, np.

zanalizować, zignorować, zirytować, zoficjalnieć, zogniskować, zordynarnieć, zubożeć, zużyć;

b) przed literami oznaczającymi spółgłoski dźwięczne, np.

zbić, zdrutować, zgrać, zlać, zliczyć, złamać, zmatowieć, zmrużyć, zniszczyć, zredagować, zrogowacieć, zrównać, zwalić;

c) bez względu na wymowę przed literą h, np.

zhańbić, zheblować, zhierarchizować, zhomogenizować, zhumanizować, zhydrolizować;

d) bez względu na wymowę przed znakami s, si (oznaczającym spółgłoskę ś), sz, np.   

zsadzić, zsolidaryzować się, zsypać;

zsiadać, zsiekać, zsinieć, zsiusiać się;

zszargać, zszarpać, zszarzeć, zszokować, zszyć;

2. Piszemy s-  przed literami oznaczającymi spółgłoski bezdźwięczne: p, f, t, k, c, cz, ch, np.

sparafrazować, sparodiować, spieniężać, spłynąć, sfermentować, sfinansować, sforsować, sfotografować, sfruwać, stelefonizować, sterroryzować, stępieć, skaleczyć, skanalizować, skaptować, scałkować, scedować, scentralizować, sczernieć, sczerstwieć, sczesać, schamieć, scharakteryzować, schładzać, schować, schronić się;

3. Piszemy ś- przed połączeniem liter ci (oznaczającym spółgłoskę ć lub połączenie głosek ći), np.

ściąć, ściągnąć, ścichnąć, ściec, ścieniać, ścierpieć, ściosać, ścisnąć, ściszać.

Natomiast przed dź (oznaczającym spółgłoskę dź lub połączenie głosek dźi) piszemy z, np.

zdziałać, zdzielić, zdziwić się.

4.               Piszemy wz-, wez- przed literą oznaczającą głoskę dźwięczną, np.

wzbronić, wezbrać itp.

5.               Piszemy ws-, wes- przed literami oznaczającymi głoskę bezdźwięczną, np.

wschodzić, wesprzeć itp.

6.               Pisownia innych przedrostków zakończonych na spółgłoskę:

Przedrostki: bez-, nad-, ob.-, pod-, przed-, roz-, w-, bez względu na wymowę piszemy z literą oznaczającą głoskę dźwięczną na końcu, np.

bezproblemowy, nadgorliwy, obszyć, podbiec, przedbiegi, rozgwiazda, wtopić itp.

 

VIII.         Uproszczenia grup spółgłoskowych:

Wymowa krakowsko-poznańska – typ literackiej wymowy regionalnej, opozycyjny względem wymowy warszawskiej, charakteryzujący się:

·       wymową udźwięczniającą, polegającą na dźwięcznym wymawianiu wygłosu wyrazu poprzedzającego przed wyrazem o nagłosie samogłoskowym lub sonornym, np. [brad matḱi], [ʒ́iź nagle], [kož mal’in],

·       dźwięcznym wymawianiem grup spółgłoskowych typu [tv], w przeciwieństwie do wymowy warszawskiej nie dochodzi tu do tzw. upodobnień postępowych, polegających na upodobnieniu głoski następującej do głoski poprzedzającej. Przykłady wymowy krakowsko-poznańskiej: [tvui̯] [śv’i̯at] [xvau̯a] [xv’ila],

·       Realizacją [ŋ] (tzw. n tylnojęzykowe) przed głoskami zwartymi tylnojęzykowymi [k], [g] oraz [ḱ], [ǵ]. W wymowie krakowsko-poznańskiej [n] zębowe zmienia się na [ŋ] tylnojęzykowe, czyli upodabnia się do [k], [ḱ] , [g], [ǵ] pod względem artykulacji, np. [pańeŋka], [saŋk’i], [ok’eŋko].

Wymowa warszawska – typ literackiej wymowy przyjęty jako wzorzec ogólnopolski, opozycyjny względem wymowy krakowsko-poznańskiej, charakteryzujący się:

·       wymową ubezdźwięczniającą, polegającą na bezdźwięcznym wymawianiu wygłosu wyrazu poprzedzającego przed wyrazem o nagłosie samogłoskowym lub sonornym, np. [brat matḱi], [ʒ́iś nagle], [koš mal’in],

·       bezdźwięcznym wymawianiem grup spółgłoskowych typu [tv], co oznacza, że dochodzi do tzw. upodobnień postępowych, polegających na upodobnieniu głoski następującej do głoski poprzedzającej, np. [tfui̯] [śf’i̯at] [xfau̯a] [xf’ila],

·       występowaniem na granicy morfologicznej wyrazu (n tylnojęzykowe), przed głoskami zwartymi tylnojęzykowymi [k], [g] oraz przed głoskami zwartymi postpalatalnymi [ḱ], [ǵ], spółgłoski nosowej przedniojęzykowo-zębowej [n], np. [pańenka], [sank’i], [ok’enko].

W swobodnej wymowie może czasami dojść do tzw.

 uproszczenia grup spółgłoskowych.

 

1. Przedrostek –wski, np. warszawski:

a) poprawnie możemy wymawiać: [warszawski] bez uproszczenia,

b) dopuszczanie możemy wymawiać z uproszczeniem: [warszaski].

2. Spółgłoska ,,ł” na końcu wyrazu po spółgłosce w formach czasu przeszłego, np. mógł, siadł:

a) poprawnie nie pomijamy głoski ,,ł”: [siatł]

b) dopuszcza się pominięcie głoski ,,ł”: [siat].

3. Spółgłoski półotwarte wewnątrz wyrazu, np. jabłko, umyślnie:

a) poprawna wymowa jest bez uproszczeń: [jabłko], [umyśln’e]

b) dopuszcza się uproszczenie: [japko], [umyśn’e].

4. Liczebniki: tutaj wymowa doliterowa jest sztuczna!

Np.

- pięć [pieć]

- piętnaście [piętnaście]

- sześćdziesiąt [szeźdźesiont]

- sześćset [sześćset] lub [szejset]

- dziewięćdziesiąt [dziewieńdziesiont].

5. Niedbalstwem językowym jest pomijanie i upraszczanie grup głosek ,,trz”, ,,drz”, ść”

- trzeba [trzeba / czszeba]

-trzysta [tszysta / czszysta]

-trzy [tszy / czszy]

-cześć [cześć]

-drzewo [d-żewo / dźźewo]

 

  IX.          Sylaba. Akcent:

 

1.     Sylaba (zgłoska): część wyrazu zawierająca samogłoskę, np. ma-ma (2 sylaby).

2.     Rodzaje sylab:

a.              sylaba otwarta: zakończona na samogłoskę, np. ma – ma,

b.              sylaba zamknięta: zakończona na spółgłoskę, np. war – kot.

 

! Uwaga! Litera ,,i” nie zawsze stanowi ośrodek sylaby, jeśli stoi pomiędzy spółgłoską i samogłoską, np. pies [p’es = 1 samogłoska = 1 sylaba].

 

! Uwaga! Litera ,,u” nie tworzy sylaby, gdy występuje w połączeniu z samogłoską ,,au”, ,,eu”, np. Europa [Eu-ro-pa], autobus [Au-to-bus], czytamy jak ,,ł’.

 

3.              Akcent: mocniejsze wymówienie jednej z sylab w wyrazie. W języku polskim akcent jest stały i pada na przedostatnią sylabę od końca, nazywa się go paroksytonicznym np.

Pro-gram, nie-po-kój, u-rze-czy-wist-nie-nie.

Jednak można zaobserwować odstępstwa w formie proparoksytonezy oraz oksytonezy.

a) W języku polskim akcent z reguły pada na przedostatnią sylabę, więc nazywa się go paroksytonicznym.

bajkowy
bajka
bajeczny

Widać od razu także wyraźnie, iż jest to akcent stały, niezależny od budowy morfologicznej.

b) Odstępstwa od paroksytonezy

Oksytonicznie akcentowane są:

1.     zapożyczenia z języka francuskiego
atelier
jury
menu
Paris

2.     skrótowce literowe
PKS – pe-ka-es
PKP – pe-ka-pe
UMK – u-em-ka
UJ – u-jot

3.     wyrażenia z formantami arcy-, eks-, -wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych
wicemistrz, ale wicedyrektor
eksmąż, ale eksbokser

4.     realizacje ekspresywne, takie jak akurat

5.     rozkazy typu baczność! na lewo patrz!

Akcent proparoksytoniczny

1.     zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -ika, -yka w mianowniku oraz w tych formach fleksyjnych, które mają równą mu liczbę sylab
botanika, botanice, ale botanikami
polityka, polityce, politykami

2.     liczebniki złożone typu (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
osiemset
czterysta
dziewięćset

3.     formy liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
zrobiliście
pojechaliście

4.     formy liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
zrobiłby
pojechałaby

5.     akcentowane tak też są niektóre wyrazy, których taki akcent jest indywidualną cechą gramatyczną
ryzyko
uniwersytet
w ogóle

W formach liczby mnogiej trybu przypuszczającego obserwować można przesunięcie akcentu aż na czwartą sylabę od końca:

pojechalibyście
zrobilibyśmy

W normie potocznej akcentowanie paroksytoniczne zamiast proparoksytonicznego w pktach 1, 3 i 4 jest dopuszczalne.

    X.         Budowa narządów mowy: [zdjęcie dostępne podczas lekcji].

BIBLIOGRAFIA:

1.     Czarnecka – Rodzik Z.: Gramatyka języka polskiego w ćwiczeniach dla gimnazjalistów i licealistów. WSiP. Warszawa 2006r.

2.     https://gramatyka.wordpress.com [25.01.2019]

3.     ,,Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki”. Tom 2. Red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska. Opole 2003 r.

4.     Poradnia językowa PWN.

                                                                                                                                                              Zebrała i opracowała:

                                                                                                                                      dr Agnieszka Machnik-Hacukiewicz