-63
Fonetyka. Część 2.
Różnica między słowem pisanym a mówionym.
Upodobnienia, czyli zmiany postaci dźwiękowej głoski wynikające z sąsiedztwa fonetycznego występują pod względem dźwięczności lub pod względem sposobu artykulacji wypowiadanej głoski. Ponadto w języku polskim spotykamy się z uproszczeniami spółgłoskowymi, wymową samogłosek nosowych, wymową głosek podwojonych oraz uproszczeniem grup spółgłoskowych.
Poniższe informacje pochodzą z książki: ,,Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki”. Tom 2. Red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska. Opole 2003 r., str. 835-839.
A) Upodobnienia pod względem dźwięczności:
· Upodobnienie wsteczne można dzielić na:
ü Ubezdźwięcznienie: czyli głoska poprzedzająca wpływa na dźwięczność głoski, która znajduje się przed nią, np. odpowiedź (otpowieć:
←
bezdźwięczna głoska ,,p” wpłynęła na dźwięczną głoskę ,,d”, która pod jej
wpływem straciła swą dźwięczność),
ü Udźwięcznienie: czyli głoska poprzedzająca wpływa na bezdźwięczność głoski, która znajduje się przed nią, np. liczba (lidžba:
←
dźwięczna głoska ,,b” wpłynęła na bezdźwięczną głoskę ,,cz”, pod
wpływem której ta stała się dźwięczna).
Ponadto należy pamiętać, że przedstawiony proces udźwięcznienia lub ubezdźwięcznienia wstecznego, nazywamy także wewnątrzwyrazowym!
· Upodobnienia postępowe:
ü Ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe: głoska bezdźwięczna wpływa na głoskę dźwięczną, która ją poprzedza,
np. trzask (tšask:
→
głoska bezdźwięczna ,,t” wpłynęła na głoskę dźwięczną ,,rz”, pod wpływem której ta straciła swą dźwięczność).
· Upodobnienia na końcu wyrazu, tzw. wygłos:
ü Dźwięczne spółgłoski zwarte ,,b, d, g”, szczelinowe ,,w, z, ż/rz, ź”, zwarto-szczelionowe ,,dz, dź, dż” na końcu wyrazu tracą swą dźwięczność i stają się bezdźwięczne, np. grzyb – gƶyp, guz – gus, itp.
ü W dialekcie kulturalnym samogłoski i spółgłoski półotwarte ,,r, l, ł, n, ń, m, m´” na końcu wyrazu wymawiamy w sposób słyszalny. Pamiętamy, aby wymowa nie była przesadna!
· Upodobnienia w środku wyrazu, tzw. śródgłos:
ü Dwie sąsiednie spółgłoski (zwarte, szczelinowe lub zwarto-szczelinowe) mają w wymowie ten sam rodzaj dźwięczności, jaki posiada druga spółgłoska. Obie mogą być albo dźwięczne, albo bezdźwięczne, np.
ławka – łafka, kośba – koźba, itp.
ü Jeśli druga spółgłoska w grupie jest głoską ,,w, w´, ż/rz”, wtedy cały wyraz wymawiamy jak pierwszą spółgłoskę, czyli dźwięcznie lub bezdźwięcznie, np. gwara – gwara, kwas – kfas, kwiat - kf´iat, itp.
· Upodobnienia międzywyrazowe:
ü Podczas szybkiej wymowy sąsiadujących ze sobą wyrazów pomiędzy końcem jednego wyrazu, a początkiem wyrazu następnego może nastąpić upodobnienie międzywyrazowe. Jest ono zawsze wsteczne!
np. krzak bzu – kšag bzu, itp.
→ ←
B) Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji:
Zdarzają się w momencie oszczędzania wysiłku mięśniowego, wtedy jedne głoski przybierają miejsca głosek sąsiednich.
ü Przedniojęzykowa głoska ,,n”, jeśli stoi przed tylnojęzykową ,,k, g, k´, g΄” często jest wymawiana jako ,,ŋ”, tzn. przyjmuje cechy głosek tylnojęzykowych, np. bank – baŋk, itp.
ü Podobne zjawisko występuje z głoskami nosowymi ,,ą” i ,,ę”, które wymawiamy jak: ,,oŋ” oraz ,,eŋ” (To zagadnienie zostało omówione na zajęciach).
ü Grupy spółgłoskowe i ich wymowa: W połączeniu głoski ,,t” i ,,d” z głoskami przedniojęzykowo-zębowymi, te drugie przesuwają się na wałek dziąsłowy, np.
trzysta – ţšysta (t jest ,,dziąsłowe”)
Tczew – ţčef
Pamiętać należy, że niestaranna wymowa nie wchodzi w grę!
trzysta – čysta
strzecha – ščecha
C) Upodobnienia pod względem sposobu artykulacji:
ü Głoska ,,n” stojąca przed głoską szczelinową w wyrazach obcego pochodzenia unosawia poprzedzające ją samogłoski, np.
awans – awąs, kunszt – kųšt, itp.
ü Grupy spółgłoskowe ,,nś”, ,,nš”, które stoją przed spółgłoskami szczelinowymi, zamiast zwarcia środkowojęzykowego powstaje szczelina, w wyniku czego głoskę ,,ń” wymawiamy jak ,,į” (wymawiamy podobnie do ,,j”, jednak powietrze przechodzi przez nos), np.
pański – paįski, koński – koįski, itp.
D) Uproszczenia grup spółgłoskowych:
ü Polega na zbyt szybkiej i niestarannej wymowie, a co za tym idzie ,,gubieniu” głosek, głównie głoski ,,ł” przed ,,a, o, u” oraz na końcu wyrazu, np.
słuchaj – sṵuxį (wymowa niestaranna suxaį)
słodki – sṵotki (wymowa niestaranna sotk΄)
biegł- b΄egṵ (b΄ek).
E) Wymowa dwóch samogłosek stojących obok siebie – ciąg dalszy ćwiczeń:
(J. Wójtowiczowa ,,Logopedyczny zbiór wyrazów”. Warszawa 1991, s. 76-78.)
F) Wymowa niektórych liczebników:
5- p΄eńć
15- p΄etnaśc΄e
19- dz΄ew΄etnaśc΄e
50- p΄endz΄esiont
500- p΄ęćset
600- šeśset
900- dz΄ew΄eńcet
G) Wybrane ćwiczenia wraz ze wskazówkami – ciąg dalszy ćwiczeń:
(B. Toczyska ,,Elementarne ćwiczenia dykcji”. Gdańsk 1998, s. 64-65.)
Bibliografia:
- Bąk P.: Gramatyka języka polskiego. Warszawa 1987 r.
- Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. Tom 2. Red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska. Opole 2003 r.
- Toczyska B.: Elementarne ćwiczenia dykcji. Gdańsk 1998 r.
- Wójtowiczowa J.: Logopedyczny zbiór wyrazów. Warszawa 1991 r.
Zebrała i opracowała:
dr Agnieszka Machnik - Hacukiewicz